در این نوشته به دنبال معرفی مدل ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک یا SPACE (Strategic Position and Action Evaluation) به عنوان یکی از ابزارهای برنامه‌ریزی سبد کسب‌وکار هلدینگ هستم. در مقاله «برنامه‌ریزی راهبردی هلدینگ» سطوح مختلف استراتژی را توضیح دادم. آنجا گفتم که طرح‌ریزی راهبردی هلدینگ دو بخش اساسی دارد: برنامه‌ریزی سبد و راهبردهای سرپرستی. هر یک از این دو موضوع را در مقالات جداگانه‌ای توضیح دادم. در مقاله مربوط به برنامه‌‎ریزی سبد سه منطق حاکم بر استراتژی‌های سبد هلدینگ معرفی شد: منطق کسب‌وکار، منطق ارزش‌آفرینی و منطق بازار سرمایه. در مقاله دیگری ۹ ابزار برنامه‌ریزی سبد کسب‌وکارهای هلدینگ را به طور مختصر توضیح دادم. یک از این ابزارها مدل ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک است که در این مقاله می‌خواهم آن را بیشتر توضیح دهم.

معرفی مدل ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک

ماتریس Space با هدف غلبه بر محدودیت‌های روش‌های موجود به عنوان شکل توسعه‌یافته‌تری از ماتریس BCG ارائه شده است. (ماتریس BCG را اینجا کامل توضیح داده‌ام.) محورهای ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک نشان‌دهنده دو بعد درونی و بیرونی صنعت می‌باشد. توان مالی (FS) و مزیت رقابتی (CA) به عنوان شاخص‌های اصلی عوامل داخلی و ثبات محیط (ES) و توان یا استحکام صنعت (IS) به عنوان شاخص‌های اصلی عوامل خارجی در این ماتریس تحلیل می‌شوند. برای تعیین وضعیت کلی واحدهای کسب‌وکار بر اساس ماتریس Space این چهار عامل باید ارزیابی شوند.

شاخص‌های تحلیل

برای ارزیابی صنعت از نقطه نظر هر یک از شاخص‌های گفته شده فوق عوامل مختلفی را در نظر می‌گیرند. این عوامل بسته به نوع صنعت و واحد کسب‌وکار می‌تواند متفاوت باشد، اما به طور کلی می‌توان موارد زیر را برای آن در نظر گرفت:

• قدرت مالی (FS): نرخ بازگشت سرمایه، میزان سرمایه، میزان سرمایه در گردش، نسبت‌های مالی و قدرت نقدینگی، جریان نقدینگی، سهولت خروج از بازار و میزان ریسک‌پذیری تجارت.
• مزیت رقابتی (CA): سهم بازار، کیفیت تولیدات و محصولات، دوره عمر محصول، میزان وفاداری مشتریان، ظرفیت رقابتی، دانش فنی و میزان کنترل بر منابع تأمین کالا و توزیع‌کنندگان.
• ثبات محیط (ES): تغییرات تکنولوژیک، روند تغییر تقاضا، نرخ تورم، قیمت محصولات رقبا، موانع ورود به بازار، فشارهای رقابتی و کشش قیمتی تقاضا.
• قدرت صنعت (IS): پتانسیل رشد و سودآوری، ثبات مالی، آگاهی تکنولوژیک، سرمایه و منابع مورد استفاده، سهولت ورود به بازار، و ظرفیت‌های مورد استفاده.

پس از ارزیابی هر یک از عوامل فوق و کمی‌سازی آنها، ارزش میانگین هر گروه از عوامل را محاسبه می‌کنیم. سپس مقادیر بدست آمده را به نمودار Space منتقل نموده و درنتیجه موقعیت استراتژیک شرکت مشخص می‌شود.

نحوه تهیه ماتریس Space

تشکیل ماتریس Space در پنج گام انجام می‌شود:

گام اول: محاسبه قدرت مالی (FS)

از جدول IFE عواملی نظیر: بازده سرمایه، نقدینگی، سرمایه جاری و جریان نقدینگی و … که در قدرت مالی یک شرکت تأثیرگذارند را استخراج کنید. در ادامه به هر یک از آنها بر حسب میزان شدت و ضعف عددی بین ۱ تا ۶ نسبت داده شود. برای عوامل قوی‌تر عدد بالاتر و برای عوامل ضعیف‌تر عدد پایین‌تر تعیین شود. میانگین این اعداد مقدار کمی قدرت مالی شرکت (FS) را مشخص می‌کند.

گام دوم: محاسبه قدرت صنعت (IS)

از جدول EFE عواملی نظیر: پتانسیل سودآوری، پتانسیل رشد و ثبات مالی را که در قدرت صنعت تأثیرگذارند، استخراج کرده و به هر یک از آنها بر حسب میزان شدت و ضعف، عددی بین ۱ تا ۶ نسبت دهید. برای عوامل قوی عدد بالاتر و برای عوامل ضعیف‌تر عدد پایین‌تر تعیین شود. میانگین این اعداد، مقدار کمی قدرت صنعت (IS) را مشخص می‌سازد.

گام سوم: محاسبه مزیت رقابتی (CA)

از جدول IFE عواملی نظیر: سهم بازار، کیفیت محصولات، وفاداری مشتریان و نوآوری را که در مزیت رقابتی تأثیرگذارند استخراج کرده و به هر یک از آنها بر حسب میزان شدت و ضعف، عددی بین -۱ تا -۶ نسبت دهید. برای عوامل قوی‌تر عدد بزرگتر (نزدیک به -۱) و برای عوامل ضعیف‌تر عدد کوچک‌تر (نزدیک به -۶) تعیین کنید. میانگین این اعداد، مقدار کمی مزیت رقابتی شرکت (CA) را نشان می‌دهد.

گام چهارم: محاسبه ثبات محیطی (ES)

از جدول EFE عواملی نظیر: تحولات فناوری، نرخ تورم و تغییرات تقاضای بازار که در ثبات محیطی تأثیرگذارند استخراج کرده و به هر یک از آنها بر حسب شدت و ضعف عددی بین -۱ تا -۶ نسبت دهید. برای عوامل قوی‌تر، عدد بزرگتر (نزدیک به -۱) و برای عوامل ضعیف‌تر عدد کوچک‌تر (نزدیک به -۶) تعیین کنید. میانگین این اعداد مقدار کمی ثبات محیطی شرکت (ES) را مشخص می‌کند.

گام پنجم: رسم نمودار Space

مقادیر کمی قدرت مالی، قدرت صنعت، مزیت رقابتی و ثبات محیطی را بر روی محور مختصات مشخص کرده، حاصل تفاضل قدرت صنعت و مزیت رقابتی و همچنین قدرت مالی و ثبات محیطی را به عنوان دو نقطه نهایی محاسبه کنید. برداری که از وصل کردن مبدأ مختصات به این دو نقطه به دست می‌آید، بردار وضعیت شرکت است و متناسب با این که در کدام ربع ماتریس قرار گیرد، استراتژی‌های متناسب با شرایط شرکت را تعیین می‌‎کند..

موقعیت‌های راهبردی

بر حسب اینکه شرکت در کدام یک از نواحی ماتریس Space قرار بگیرد، چهار استراتژی زیر پیشنهاد می‌شود که هر کدام توصیه‌های مربوط به خود را دارد:

1. تهاجمی
2. رقابتی (ترکیبی)
3. محافظه‌کار
4. تدافعی

تهاجمی

استراتژی تهاجمی بین قوت مالی و جذابیت صنعت واقع شده است. در اینجا، سازمان یک سازمان پایدار است که به طور فعال برای رقابت با شرکت‌های مشابه تصمیم می‌گیرد. کسب و کار می تواند از استراتژی تهاجمی به عنوان ابزاری برای قدرت بخشیدن به فرصت‌های در دسترس استفاده کند. اقدامات زیر توصیه‌های راهبردی برای یک شرکت در این موقعیت است:

• روی محصولاتی متمرکز شوید که واقعاً با سایر شرکت‌ها رقابت می‌کنند.
• یک کارزار بازاریابی متمرکز برای به دست آوردن سهم بازار بزرگتر به راه بیندازید.
• بر ارائه پایین‌ترین قیمت در مقایسه با رقبا، متمرکز شوید.
• به دنبال شرکت‌های بالقوه برای تملیک و افزایش سهم بازار از طریق ادغام عمودی و افقی باشید.
• از نوآوری برای برای حمایت از مزیت‌های رقابتی موجود حمایت کنید.
• از طریق ایجاد نوآوری سریع در محصول برای رقبا ریسک درست کنید.
• به سمت بازارهای مرتبطی که مکمل شرایط موجود هستند حرکت کنید.

استراتژی تهاجمی، حضور در بازار را برای رقبا سخت می‌کند و رقبا برای باقیماندن در عرصه رقابت مجبور به صرف هزینه‌ها و سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی هستند.

رقابتی (ترکیبی)

استراتژی رقابتی تحلیل SPACE بین جذابیت صنعت و ثبات محیط است. در اینجا شرکت‌هایی هستند که رقابتی هستند اما پایدار نیستند. اقدامات زیر گزینه‌های راهبردی پیشنهادی برای یک شرکت در این موقعیت است:

• به دنبال فرصت‌های شراکت با شرکت‌های با ثبات باشید.
• بهره‌وری را تا می‌توانید بیشتر کنید تا اطمینان بیشتری حاصل شود.
• علاوه بر کسب‌وکار اصلی، به دنبال محصولات دیگری برای تقویت فروش باشید.
• بر مزایای رقابتی متمایز خود تأکید کنید.

محافظه‌کار

استراتژی محافظه‌کارانه بین قوت مالی شرکت و مزیت رقابتی قرار دارد. این موقعیت معمولاً برای یک سازمان پایدار و دارای رشد کم است. در این حالت کسب‌وکار ما در یک موقعیت ضعیف و در یک بازار بی‌تحرک محصور شده است. این موقعیت معادل وضعیت سگ در ماتریس BCG است که با سهم بازار کم و رشد بازار کم همراه است. اقدامات زیر گزینه‌های بالقوه برای یک شرکت در این موقعیت است:

• روی محصولات موفق موجود متمرکز شوید و از آنها لذت ببرید.
• کم‌کم به فکر توسعه محصولات جدید بوده و زمینه‌های لازم را برای آن بوجود آورید.   
• عرضه محصولات بالقوه از طریق گسترش بازار

نکته‌ مطلوبی که در مورد استراتژی محافظه‌کارانه در ماتریس SPACE وجود دارد این است که بنگاه تحت تأثیر تهدیدهای بزرگ موجود در محیط بواسطه‌ نقاط قوت مالی‌اش نیست.

تدافعی

استراتژی تدافعی بین ثبات محیط و مزیت رقابتی واقع شده است. در اینجا شرکت‌هایی هستند که اگر اقدامی نکنند، درنتیجه رقابت موجود کنار گذاشته می‌شوند. توصیه‌های زیر گزینه‌های راهبردی بالقوه برای یک شرکت در این موقعیت است:

• هزینه‌ها را برای تحقق موقعیت رقابتی قوی‌تر کاهش دهید.
• با تولید بیشتر به کاهش هزینه‌ها کمک کنید.
• بر کسب‌وکار اصلی متمرکز شوید و فعالیت‌های جانبی را واگذار کنید.

شرکت‌های موفق تدافعی در طی‌ زمان‌ قادر بوده‌اند، جایگاه محدود خود را در صنایعی که‌ نفوذ در آن‌ برای‌ رقبا مشکل‌ بوده‌، به‌ خوبی‌ حفظ کنند.

مطالعه بیشتر

برای دسترسی به مجموعه مقالات در خصوص مدیریت هلدینگ اینجا کلیک کنید.

برای دسترسی به مجموعه مقالات در خصوص برنامه‌ریزی سبد کسب‌وکار و ابزارهای آن اینجا کلیک کنید.